Rừng núi u linh chứa đựng hàng trăm ngàn điều huyền bí như mời gọi, thách thức con người đến khám phá
Sáng hôm sau, chúng tôi tìm đến "Bụt" Liệu. Đã là khách quen, cô bạn tôi nhanh nhẩu chào hỏi "Bụt" Liệu, đồng thời thoăn thoắt bày đồ lễ vào khay. Đập vào mắt tôi là một chiếc miếu nhỏ an tọa giữa sân, có bày tượng Phật Quan Âm, mùi nhang lan tỏa khiến không gian trở nên trầm ngâm. Sau này tôi được biết đó là công cụ để tạo ra âm thanh dẫn đường cho các vị "thần, âm binh" theo tiếng nhạc mà tới.
Nói chung cũng gần như lễ "lên đồng" của người Kinh, trang phục của "Bụt" thiên về các màu sắc sặc sỡ nhằm tạo ra sự hưng phấn, giúp các ông, "bà Bụt" dễ nhập và xuất hồn.
Càng ngày bệnh bà càng nặng, bà lại mắc thêm chứng mộng du, hay bỏ nhà đi lang thang trong đêm, người nhà phải khóa chặt các cửa lại. "Bụt" Dự không quên dặn dò gia chủ 3 năm sau phải tiếp tục làm "Lễ cởi lừa" (Lễ cởi bè). Trong thời gian đó, người nhà phân công nhau nấu ăn, rót rượu, tiếp đồ lễ cho "bà Bụt".
"Bụt" Dự lừng danh cúng cho trẻ nhỏ mát tay, còn nếu muốn hỏi chuyện làm ăn thì phải đến tìm "Bụt" Liệu nhờ bà "lên hương" thì mới chuẩn!". Tuổi của các ông, bà “Bụt" thường không nhất quyết, có người 70 tuổi mới hành nghề, có người mới 20 tuổi đã nổi tiếng.
Ngoại giả, bà Dự cũng hay gặp ác mộng, mê sảng, hoảng loạn. Chiếc thuyền bằng bẹ chuối thì nhằm nâng đỡ, dẫn lối cho trẻ tránh khỏi những tai nạn sông nước, "ma sông" sẽ không dẫn dụ, làm mờ mắt đứa trẻ đó được. Nghe mọi người chuyện trò, tôi được biết "bà Bụt" Dự ở tận huyện Thông Nông (Cao Bằng) được gia chủ thân hành đón ra thành thị.
Theo người già kể lại thì làm "Bụt" không chỉ thực hành cúng lễ mà còn làm được nhiều việc khác như: bói (bói bệnh, bói yêu, bói làm ăn. Khi đi xem bói thì được biết bà phải đấu kế nghiệp của cha ông.
Theo sau bà, cậu thanh niên khệnh khạng xách một bọc đồ lớn. Bà có vóc người tròn trĩnh và nước da hồng hào của đàn bà vùng cao. Thấy vẻ mặt tò mò chưa thỏa mãn của tôi, cô bạn tiếp tục rủ tôi hôm sau đến nhà một "bà Bụt" khác để bói chuyện làm ăn.
Đến ngày thi nó tin cậy là được các vị thần hộ trì mà không hề bị áp lực tâm lý nào, tĩnh tâm làm bài. Gian nhà với chiếc bàn độc to đồ sộ bày tượng, hoa quả, khói hương. Còn có một tên gọi khác là "Dòn lầu quá thán" (Chui qua cổng vòm bằng cây sặt). Tôi hỏi sao không hỏi "Bụt" Dự luôn cho tiện, thì cô lắc đầu: "Ở đây, mỗi "Bụt" lại giỏi ở một lĩnh vực khác nhau.
Anh quyết định khăn gói sang nhà thầy Mo Thường, lừng danh ở huyện Trùng Khánh để xin làm học sinh, mặc dù gia đình phản đối rất dữ. Lúc ấy bà sẽ gỡ thuyền xuống, đem đi đốt. Sau khi chuẩn bị lễ phẩm xong, một thanh niên khỏe mạnh được cắt cử rước "bà Bụt" đến.
"Bụt" Liệu có dáng người nhỏ thó, khuôn mặt đượm buồn dẫn chúng tôi vào nhà. ), Giải hạn (nối số cho người già, gọi hồn, cầu tự…), xem phong thủy… Đặc biệt "Bụt" còn có nhiệm vụ quan yếu là đưa linh hồn người chết về nơi yên nghỉ rốt cục.
Cô cười, óng ánh đôi mắt, ánh nhìn hướng lên dãy núi cao chon von trước mặt. Một thứ cũng rất quan yếu đó là một chiếc thuyền được làm bằng bẹ chuối to gần bằng bắp chân trẻ thơ, được trang hoàng bằng giấy xanh đỏ, ngoài ra người thân còn phải cắt giấy màu thành những hình nhân dài độ 20cm biểu trưng cho những người bảo vệ giấc ngủ cho em bé, tránh ma quỷ quậy phá.
Vì tháng 9 là tháng Lộc Bản Mệnh, có lộc đến nhưng tai hại đến tính mạng. Theo một cụ già nhất trong gia đình kể lại thì lễ thức này tồn tại từ rất xa xưa. Trước nhất, cô dẫn tôi về nhà, nghe nói tối nay gia đình cô mời một "bà Bụt" về để làm lễ "giải hạn" (một dạng lễ cầu may mắn) cho đứa cháu gần đầy tuổi của cô. Bà không muốn trở thành "Bụt" vì e ngại mọi người sẽ sợ hãi, e dè với mình.
Họ chỉ diễn trò múa hát để moi tiền! Theo "Bụt" Dự thì "Bụt" là một loại người đặc biệt trong cộng đồng Tày, do thực chất (căn Bụt) hoặc do tổ tông di truyền mà bắt buộc phải trở thành Bụt (?!). Còn dạng khác là do di truyền, trong dòng tộc có người làm "Bụt" mà truyền lại cho con cháu bí kíp nghề, muốn tránh cũng không tránh được "căn Bụt" đeo đuổi.
Gia đình ngoại của bà Dự vốn có gốc làm “Bụt”. Khoan chưa bàn đến tính thực hư của những câu chuyện đồn thổi chúng tôi được nghe. Lời mời vừa kỳ quặc vừa quyến rũ đã đủ sức khơi dậy trí tò mò và lôi kéo tôi vượt gần 300 cây số từ Hà Nội đến vùng rừng núi Cao Bằng, với mong muốn được nhìn thấy "Bụt" ngoài đời thực.
Chung cục, bà quyết định bỏ nghề nông trở nên “Bụt”. Suốt 5 năm ròng rã anh Tỏa đã rong ruổi khắp các nẻo đường trong tỉnh, thậm chí còn được mời sang nước ngoài để làm lễ. Giống như trường hợp anh La Ích Tỏa (huyện Trùng Khánh, Cao Bằng) 25 tuổi, được mệnh danh là "Bụt" trẻ nhất Tây Bắc.
Con trai chị sẽ bị cái ốm đau, cái đen đủi tìm đến đấy!". Nhưng em gái mình trước kỳ thi đại học có đến cầu may và được "Bụt" cho một tấm bùa để mang theo người. 20 giờ, buổi lễ "giải hạn" cho đứa trẻ bắt đầu được tiến hành.
Mọi đám ma đều không thể thiếu được các ông, bà “Bụt” là vì vậy. Tôi đi xem "làm Bụt"! Một cô bạn là người dân tộc Tày của tôi một hôm đã nổi hứng rủ rê: "Này, về Cao Bằng xem "làm Bụt" đi!". Cứ làm lễ được 2-3 tiếng thì lại dừng nghỉ ăn uống rồi lại làm tiếp. Từ đó đứa trẻ mới hết hẳn hạn, nó sẽ không bao giờ gặp tai nạn sông nước hay xe cộ nữa.
Buổi lễ kéo dài từ 20 giờ đến 9 giờ sáng hôm sau. Đồ lễ cũng đơn giản chỉ gồm chút xíu bánh kẹo, cô bạn ý nhị đặt tờ 200 nghìn đồng xuống đáy khay. Vậy là chúng tôi bùi ngùi bỏ mọi thiết bị ghi hình ở ngoài, tôi thầm nhủ sẽ quan sát thật kỹ để kể lại cho quý độc giả.
Nghề "Bụt" là một nghề làm phúc cho dương gian, được mọi người kính nể, lại có thu nhập cao nên có xuất hiện một số người giả danh, mạo nhận mình là “Bụt”.
Thế là tôi sắp được chứng kiến một lễ thức đậm chất dân tộc có cái tên đầy kì bí
Buổi lễ bữa nay còn được gọi là lễ "Mặc áo vàng" cho con trẻ, nhằm mục đích cầu cúng để người mẹ ấy ban may mắn, phước lộc cho đứa trẻ. Năm 30 tuổi, bà Dự thiên nhiên gầy rộc đi, ốm đau miên man nhưng đi khám thì không chỉ ra bệnh cụ thể nào cả. Chị Đàm D. Bàn độc tại nhà một "bà Bụt". Tôi quan sát thấy đồ lễ gồm: một con vịt còn sống, một con gà luộc, một miếng thịt lợn luộc, hoa quả.
Không thì "Mẻ Bjoc" (mẹ đỡ đầu) của cháu nó sẽ giận mà bỏ đi. "Bụt" Dự rơi vào trường hợp thứ hai. Thời kì nghỉ mọi người có thể túm tụm chuyện trò rôm rả hoặc hỏi chuyện "bà Bụt". Sau khi chứng kiến buổi lễ, chúng tôi tù mù hiểu ra rằng, "Bụt" là tên gọi của hàng ngũ "thầy cúng" chuyên nghiệp chẳng thể thiếu trong đời sống tâm linh của người Tày.
Sở dĩ, theo quan niệm của người Tày thì mỗi đứa bé sinh ra đều có một người mẹ đỡ đầu trông nom cho phần hồn, còn mẹ đẻ chỉ nuôi dưỡng phần thể xác mà thôi.
Đối với “Bụt”, bận rộn nhất có lẽ là dịp đầu và cuối năm, đó là khoảng thời gian tập hợp nhiều lễ hội và đợt giải hạn". Sau khi ghi tên tuổi và địa chỉ cô bạn tôi vào sổ, "Bụt" Liệu bắt đầu "lên hương". "Bụt" tự phát là trường hợp những người sang trọng cơn bạo bệnh, hay gặp cú sốc tâm lý mà từ đó nảy sinh khả năng đặc biệt, có thể đọc được "sách Trời", đoán ngày mai, vận mệnh (?!).
Họ có vai trò làm cầu nối giữa thế giới âm và dương. Người mừng tuổi thì tránh người sinh năm 1980 là được!". Có hai loại "Bụt" là: "Bụt tự phát" và "Bụt di truyền". Buổi lễ này nhằm mục đích cúng vía cho trẻ nhỏ, cầu "Mẻ Bjoc". "Bà Bụt" luôn ngồi trước bàn độc ngun ngút khói hương và cầu khấn bằng tiếng Tày suốt cả đêm, đôi lúc bà rủ rỉ rất nhẹ nhõm, đôi lúc giọng bà lên cao, réo rắt như hát.
Sau khi rà đồ cúng xem đã đầy đủ theo lời dặn của mình chưa, "bà Bụt" tên Dự bắt đầu lấy trong túi ra một bộ đồ lễ gồm: một chiếc mũ màu đỏ, gần giống mũ miện, được bọc vải; một chiếc áo choàng cũng màu đỏ được trang trí tua rua vui mắt; một chiếc quạt để múa; một chùm nhạc xóc.
Sau 30 phút, "Bụt" Liệu ngừng xóc nhạc, ngoái lại dặn cô bạn tôi: "Nếu muốn buôn may bán đắt thì kiêng mở cửa hàng vào tháng 9. Mẹ Hoa là tên gọi của người mẹ đỡ đầu vô hình ấy.
Bà kể, bà là một nông dân thường ngày, đã có chồng và 2 con. Nhưng cả hai thứ đó tuyệt đối phải do họ hàng bên ngoại sắm sửa. Nhà "Bụt" Liệu nằm trên một con dốc cao, chúng tôi phải để xe máy ở dưới và đi bộ lên. Người ta gọi trường hợp của anh Tỏa là bị "thao théc" (trời nứt ra, thế lực siêu nhiên truyền xuống).
"Làm Bụt" vừa là một lễ nghi tâm linh, vừa là một liều thuốc an ủi, xoa dịu những nỗi đau trong cuộc sống của người Tày. Người phụ nữ này được mọi người kính cẩn cúi chào. Người mẹ phải bước qua một cái máng than và chui qua vòm cây sặt để rũ bỏ mọi ma tà, vía dữ bám theo trêu ghẹo, khuấy rối con cái mình.
Hơn 8 tiếng đồng hồ lắc lư qua những con đèo vòng quanh, hiểm trở, chúng tôi đã đặt chân lên đất Cao Bằng vào lúc sớm tinh mơ. Chúng tôi cung kính gật đầu, "Dạ" lia lịa rồi chào bà ra về. Ai có thể "làm Bụt" ? Nghe "Bụt" Dự kể lại không phải ai muốn trở thành "Bụt" cũng được mà phải có cái duyên. Con đường dẫn vào nhà im ắng lạ lùng, tách biệt hẳn với đường nhựa xe cộ ồn ã. Nhà “Bụt” Liệu gần con sông Bằng trong xanh.
Cũng phải giải thích thêm cái tên "Mẻ Bjoc" (Mẹ Hoa) cho bạn đọc. Nhưng đến đời mẹ bà thì đứt quãng, không theo nữa. Đối với người dân tộc Tày thì coi "Bụt" gần như là một vị thánh sống giàu quyền năng, nhưng gần gụi với người thường.
Bà ngồi xếp bằng tròn, tay xóc nhạc biểu đạt cho âm thanh vó ngựa đón các âm binh dập dồn, hãn hữu bà lại giơ tay chỉnh lại chiếc gương to để soi đường cho các vị "thánh thần" nhập xuống, miệng lầm rầm khấn. Đặc biệt hai thứ không thể thiếu là một chiếc áo màu vàng cho đứa trẻ và một bông hoa thật đẹp.
Theo "Bụt" Tỏa thì: "Những người theo nghề phải có công đức, không phân biệt giàu nghèo, đòi hỏi tiền bạc, hễ ai cần mời đến là đi ngay.
Nhờ vậy mà nó đỗ đại học đấy!". Chúng tôi hết sức nao nức được chiêm ngưỡng dung nhan của một vị "Bụt" xem như thế nào.
Người làm tốt cái này, người làm tốt cái khác. Sau khi treo chiếc thuyền bẹ chuối lên xà nhà và gài những hình nhân giấy vào giường ngủ của đứa trẻ, buổi lễ "Mặc áo vàng" kết thúc. Mọi người trong nhà đều hối hả chuẩn bị đồ cúng cho buổi lễ suốt từ chiều. Lát sau, một người đàn bà gần 50 tuổi với tư thế thư thả bước vào nhà. Ở trước bàn thờ, "bà Bụt" treo bộ đồ lễ màu đỏ rực, một chiếc đàn tính dựng ở góc tường.
Anh Tỏa sau một cơn bạo bệnh thiên nhiên không thiết học hành nữa mà chỉ say mê những chữ Nho dán trên bàn độc. Nghe cô bạn nói nhỏ gia đình phải chi cho buổi lễ vài triệu đồng bao gồm cả tiền công "làm Bụt" lẫn tiền sắm đồ lễ. Vậy là bệnh bà ngày càng nặng, ngơ ngẩn lúc tỉnh lúc mê, nhưng hễ nghe thấy tiếng nhạc xóc bà lại tỉnh.
Giữa bàn độc đặt một tấm gương to, quạt, bộ xóc và sổ sách. "Bụt" Dự khá nổi danh, từng làm hàng trăm lễ nghi giúp nhiều gia đình người Tày ở khắp tỉnh. "Bà Bụt" đang làm lễ. Cô bạn tôi nói: "Không biết "Bụt" có quyền năng thật không. "Bụt" Dự kể khi tiến hành lễ can dự đến "Mẻ Bjoc" thì "Bụt" phải biết cách đàn hát thật hay, khấn thật dịu dàng để mẹ đỡ đầu vui lòng, thì hồn mai đứa trẻ mới khỏe mạnh, sáng láng.
